در دوران تاریخی و بخصوص در دوره‌های اشکانی و ساسانی تبیین مسیر راه‌ها و منزلگاه‌ها بخصوص در ارتباط با راه‌هایی که غرب کشور را به ایران مرکزی پیوند می‌زد، امکان‌پذیر است. مهم‌ترین این راه‌ها، «راه بزرگ خراسان» و راه‌های فرعی است که همدان و استان‌های غربی را به ایران مرکزی متصل می‌ساخت. شواهد این راه‌ها در قالب محوطه‌های باستانی و قلاع، در میانه و شمال استان مرکزی قابل پی‌جویی است.
در این میان راه بزرگ خراسان به‌عنوان یک شاهراه حیاتی در تجارت و زیارت در دوران اسلامی تا دوره صفویه مورد توجه بود، به‌طوری‌که به‌واسطه این راه، شهرها و نواحی چون مشکویه، حمزه‌آباد، مامونیه، ساوه، مزلقان، سوسن نقین و دخان به استناد منابع تاریخی و شواهد موجود به‌عنوان منزلگاه‌ها در میانه ری به همدان اهمیت یافتند. در کنار این منزلگاه‌ها، کاروانسراها و میل‌های راهنما برای پایش راه و استراحت کاروانیان شکل گرفتند که مهم‌ترین آن‌ها که بقایای آن‌ها باقی است دو کاروانسرا بنام‌های حاجی‌آباد و حمزه‌آباد است. در دوره ایلخانی و بعد از آن اما استان مرکزی به‌واسطه اهمیت یافتن سلطانیه به‌عنوان پایتخت ایلخانان و قرار گرفتن در مسیرهای زیارتی اهمیت یافت.
شهرهایی چون ساوه و آوه دارای موقعیتی مناسبی برای پیوند و اتصال اصفهان و نواحی از ایران مرکزی به سلطانیه و حتی تبریز و مراغه به‌عنوان مراکز حکومتی مورد توجه ایلخانان مغول بود. کاروانسراهایی چون حجیب و آوه در میانه راه شمال غرب به ایران مرکزی باقی هستند و می‌توان این دو کاروانسرا را در پیوند با سایر شواهد راه مذکور مورد مطالعه قرار داد. دیگر راه مورد توجه در دوره ایلخانی راهی است که از گذرگاه دلیجان، فراهان و شراه عبور می‌کند و به‌عنوان یک مسیر مهم تجاری و زیارتی ایران مرکزی را با همدان و کرمانشاه پیوند می‌زند. این راه که در دوران صفوی و بعد از آن اهمیت بیشتری یافت نقش بسزایی برای دستیابی به امکان مقدس مسلمانان و بخصوص شیعیان به مکه، مدینه و عتبات داشت و این موضوع را می‌توان در دیوارنوشته‌های مسافران و رهگذران بر دیوار کاروانسراها مورد توجه قرار داد.
در دوره صفوی و پس از آن به‌خصوص در دوره قاجار، راه‌ها سامان‌دهی و کاروانسراهای دوره قبل مرمت و کاروانسراهای جدیدی بنا شدند. این کاروانسراها، حدفاصل اصفهان به قم، قم و ایران مرکزی به قزوین، زنجان و شمال غرب، قم و کاشان و شهرهای ایران مرکزی به همدان و کرمانشاه ایجاد شدند و نواحی چون ساوه، فراهان، دلیجان، خمین، شراه بیشترین تأثیر را از وجود این راه‌ها به لحاظ بعد فرهنگی، اجتماعی و تجاری پذیرا شدند. شاید مهم‌ترین این راه‌ها راهی است که در دوره قاجار به «راه کربلا» موسوم شد و اهمیت بسزایی در انتقال تجار، مسافران و زوار از شهرهای ایران مرکزی به همدان داشت. این راه از قم شروع و با عبور از آشتیان و فراهان و شراه به همدان می‌رسید و مهم‌ترین منزلگاه‌های آن سیاوشان، دولت‌آباد، ساروق، جیریا، دیزآباد و جوشیروان بود. هرچند در دوره پهلوی راه‌ها و محورهای سنتی و مالرو جای خود را به طرق سنگ‌فرش و آسفالت و راه‌آهن داد ولی مبنای طرح‌ریزی جاده‌ها همان راه‌های سنتی قرار داده شد چراکه بهترین و آسان‌ترین راه‌هایی بودند که انسان در ادوار قدیم‌تر آن‌ها را برگزیده و در آن به هر نیت و با هر وسیله جابجا شده است.
تعداد 20 کاروانسرای تاریخی در این استان وجود دارد که 13 مورد آن در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
13 کاروانسرای تاریخی این استان دارای داشته‌های غنی معماری و کاربری خاص در برهه‌های تاریخی پیشین هستند و مالکیت این بناهای تاریخی خصوصی، اوقافی، میراث‌فرهنگی و عام‌المنفعه است.
سیاست وزارت میراث‌فرهنگی بر حفظ، کاروانسراها و جلوگیری از تخریب آن‌ها است و در این راستا از جذب سرمایه‌گذار برای مرمت‌های اولیه و تغییر کاربری این اماکن تاریخی استقبال می‌شود.
استان مرکزی به‌واسطه قرار گرفتن بین شمال و جنوب و غرب و شرق کشور به‌عنوان منطقه حائل و بینابینی، نقش مهمی در ارتباطات منطقه‌ای داشته است. بر این اساس کاروانسراهایی در راه‌ها ساخته شد که قدیمی‌ترین کاروانسرا در استان مرکزی به راه بزرگ خراسان یا راه ابریشم معروف است.
از تعداد 20 کاروانسرای تاریخی که در استان شناسایی شده قدیمی‌ترین آن‌ها کاروانسرای حمزه‌آباد و کاروانسرای حاجی‌آباد در شهرستان زرندیه در مسیر راه بزرگ خراسان هستند. در این میان ساوه و زرندیه به‌واسطه قرار گرفتن در مسیر راه یادشده و راهی که ایران مرکزی را به سلطانیه در دوره ایلخانی ارتباط می‌داده دارای جایگاه ویژه هستند.
به لحاظ وسعت کاروانسرای خشک‌رود مربوط به دوره صفویه در شهرستان زرندیه بزرگ‌ترین کاروانسرای استان و به لحاظ سیر تحول معماری و آرایه‌های وابسته به آن کاروانسرای باغ شیخ مربوط به دوره قاجار در روستای باغ شیخ مهم‌ترین نمونه‌ها به‌حساب می‌آیند.
با توسعه راه‌های زیارتی بعد از دوره ایلخانی کاروانسراهایی در مسیر راه‌ها شکل می‌گیرد که مهم‌ترین این راه‌ها که مردمان ایران مرکزی چون یزد، نائین، کاشان را به عتبات اتصال می‌داده از فراهان می‌گذشته و به نام راه کربلا خوانده می‌شده است و کاروانسراهایی چون دودهک، کهک، ابراهیم‌آباد، مشهد میقان، دولت‌آباد، در مسیر این راه قرار داشته‌اند.
در سال‌های اخیر دو کاروانسرای دودهک در شهرستان دلیجان و کاروانسرای ورده در شهرستان زرندیه توسط بخش خصوصی مرمت و بازسازی شده و آماده بهره‌برداری با کاربری گردشگری قرار گرفته‌اند.
انتهای پیام/
